Ontwikkeling van de vestingbouw in Nederland

index:
Kastelen en steden
Oud-Nederlands stelsel
Water ter verdediging
Menno van Coehoorn
Barrièrre in de Zuidelijke Nederlanden
Nieuwe linies
Nieuwe Hollandse Waterlinie [NHW]
De linies in Noord-Brabant
Geconcentreerde verdediging – Vestingwet
Verdere verbeteringen van de NHW
Sperforten en pantserfort
Stelling van Amsterdam
Interbellum
Duitse verdedigingswerken
Drijvende stuwen
Beveiligde onderkomens
Literatuur

Kastelen en steden
In de Middeleeuwen maakten feodale machthebbers de dienst uit. Zij oefenden hun macht uit vanuit versterkte huizen, die doorgaans kastelen worden genoemd.
Door de bloei van de economie nam vanaf de elfde eeuw het aantal handelsnederzettingen sterk toe. Om de welvaart te stimuleren en daarmee meer belastinginkomsten te genereren verleenden de feodale machthebbers de bewoners van deze nederzettingen stadsrecht. Daartoe behoorde meestal ook het privilege om de nederzetting te omringen met een omwalling en een gracht. Dankzij deze versterkingen fungeerden deze steden voortaan tevens als militair steunpunt. Net als bij de kastelen bestonden hun fortificaties uit hoge en metersdikke stenen muren, poorten en torens. Als zodanig bleken zij goed bestand tegen conventionele belegeringswerktuigen zoals blijden en stormrammen.

De uitvinding van het buskruit en de ontwikkeling van het kanon brachten vanaf de veertiende eeuw een belangrijke kentering te weeg. Door de introductie van metalen kogels en de productie van gegoten voorladers werden de muren ineens erg kwetsbaar. Daarom werden deze vanaf de vijftiende eeuw verlaagd en aan de binnenzijde met aarde versterkt. Ook de torens werden lager en geschikt gemaakt om bovenop geschut te plaatsen. In nieuw ontworpen torens (bolwerken) kwamen kanonkelders (kazematten) van waaruit men de vijand op korte afstand kon bestoken. De Maastrichtse rondelen Haet ende Nijt en De Vijf Koppen zijn daarvan nog bestaande voorbeelden.
Problematisch waren de dode hoeken tussen de torens en de muren. Om hieraan het hoofd te bieden ontwikkelden de Italianen het bastion. Zij introduceerden dat ook in de Nederlanden (zestiende eeuw). De bastions Zonnenburg en Manenburg te Utrecht zijn volgens dit Italiaanse stelsel aangelegd. Het Fort Rammekens (bij Vlissingen) is in Nederland het oudste nog bestaande complete voorbeeld.
terug naar index

Oud-Nederlandse stelsel

De Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) bracht in onze contreien op vestingbouwkundig gebied grote veranderingen met zich mee. Voor een complete modernisering volgens het Italiaanse stelsel waren onvoldoende financiële middelen beschikbaar en tevens ontbrak de tijd voor de tijdrovende bouwwijze. Men koos voor een typisch Nederlandse oplossing: het gebruik van aarde die goedkoop en voldoende aanwezig was. Het kenmerk van dit stelsel is het gebruik van aarde en brede waterhindernissen (grachten). Van het Italiaanse stelsel nam men het bastion over, dat geheel open is en ruimer van opzet.
De eerste vestingbouwers van naam in de Noordelijke Nederlanden waren Adriaan Anthoniszoon, Jacob Kemp, David van Orliens en Johan van Rijswijck. Op hun aanwijzingen zijn in de provincies die zich tegen de Spanjaarden verzetten, tal van steden versterkt en schansen aangelegd.

 

De uit Vlaanderen afkomstige Simon Stevin (1548-1620) was een geleerde die in dienst stond van prins Maurits. Hij gaf aan het in de praktijk ontwikkelde Oud-Nederlandse stelsel een theoretische basis en legde de principes ervan op schrift vast.
terug naar index

 

 

 

Water ter verdediging
Nederland is gewend zich tegen het water te verdedigen. Maar in tijd van oorlog werd het water vaak gebruikt als bondgenoot, al boekte men er niet altijd succes mee. Voorbeelden van belegeringen waarbij inundaties werden gesteld zijn: het beleg van Alkmaar (1573), Woerden (1575-1576), Zierikzee (1576), Terneuzen (1584), Antwerpen (1584) en Axel (1586). Zo werd bij het ontzet van Leiden (1574) het water benut om de belegeraars te dwingen het beleg op te breken.
Nadat de provincies Holland, Zeeland en Friesland vrijwel geheel in Staatse handen waren gekomen, verplaatste de strijd tegen de Spaanse troepen zich naar de andere gewesten. Zonodig werden ter bescherming van gebieden ook hier dijken doorgestoken, zodat polders onder water kwamen te staan. Op de dijken langs de geïnundeerde polders werden schansen en redoutes aangelegd om het achterliggende land te verdedigen tegen een eventuele aanval. Zo ontstonden de eerste linies. Vooral in Staats-Vlaanderen (nu: Zeeuws-Vlaanderen), dat gedurende de hele Tachtigjarige Oorlog frontgebied was, is deze methode door beide partijen toegepast. Een stelsel van linies, die nu worden aangeduid als de Staatse en Spaanse linies, is daardoor ontstaan.

Tot de oudere linies behoren ook de Linie van Bergen op Zoom naar Steenbergen , de moerasgebieden langs de oost- en zuidgrens van Friesland (de Friese Linie), en de moerasgebieden langs de oostgrens van Groningen en Drenthe doorlopend langs de Overijsselsche Vecht tot Hasselt.

De moerassen vormden door hun ligging natuurlijke verdedigingsgordels voor de noordelijke provincies. De enkele accessen (= doorgangen) door de moerasgebieden werden afgesloten door vestingen (Bourtange en Coevorden) en schansen (o.a. Oude- en Nieuweschans). Wel was het van belang dat de moerassen vochtig bleven. Hiertoe werden aan het einde van de zeventiende eeuw pogingen ondernomen om te voorkomen dat uitdroging plaatsvond. De ontwatering kon echter niet worden tegengehouden en mede door de veenwinning in de achttiende en negentiende eeuw kwam de waarde van deze linies te vervallen.
Andere kwetsbare plaatsen, waaronder de doorwaadbare plaatsen in de (Gelderse) IJssel, werden gecontroleerd vanuit redoutes, die dienden als wachthuizen. Zo kon er, bij een vijandelijke oversteek over de rivier, snel alarm worden geslagen en troepen worden samengetrokken.
terug naar index

Menno van Coehoorn (1641-1704)
Na afloop van de Tachtigjarige Oorlog besteedde men weinig aandacht meer aan de vestingwerken en schansen; deze raakten in verval.
Toen in 1672 de Republiek min of meer overrompeld werd door de Franse troepen, kon het gewest Holland door een snelle inundatie van het oostelijk grensgebied een bezetting voorkomen. Evenzo wist Friesland een bezetting door Keulse en Munsterse troepen te verhinderen.
De in Holland uitgevoerde onderwaterzettingen waren aanvankelijk min of meer provisorisch. De aldus ontstane linie tussen Muiden en Gorinchem en in het Land van Heusden kreeg de naam Hollandse waterlinie.

N.B.: Vanaf 1673 kreeg de linie een meer duurzaam karakter. Vervolgens vond in de zeventiende en achttiende eeuw een verschuiving in oostelijke richting plaats. Nadat in de negentiende eeuw de toen ontstane Utrechtse linie geleidelijk de naam Nieuwe Hollandse Waterlinie kreeg, werd de linie van 1672 voortaan aangeduid als de Oude Hollandse Waterlinie.

Bij de door de Franse troepen uitgevoerde belegeringen van onder andere Maastricht (1673), bleek duidelijk dat het Oud-Nederlandse stelsel niet meer voldeed. De eerste verbeteringen die werden aangebracht waren gebaseerd op eigen ervaringen en op elementen uit een in Frankrijk ontwikkelde stelsel. Deze verbeteringen kregen toepassing in de vesting Naarden, die tussen 1676 en 1685 grondig werd vernieuwd. Tot de Franse elementen behoorde de toepassing van gebogen flanken in de bastions.

Op grond van zijn ervaringen bij belegeringen en na het Franse stelsel te hebben bestudeerd, komt Menno van Coehoorn met een nieuwe methode, die als het Nieuw-Nederlandse stelsel wordt aangeduid. Kenmerken hiervan zijn onder andere grote bastions en courtines die tot een minimum zijn gereduceerd. Elk onderdeel van de vesting is zelfstandig te verdedigen. De belegeraar krijgt geen kans om zich in het voorterrein te handhaven. Coehoorn legde zijn ideeën vast in ‘Nieuwe Vestingbouw, op een lage of natte horisont’.
N.B. lees ook: Menno van Coehoorn: een historische schets.

Toen omstreeks 1700 de dreiging van een nieuwe oorlog met Frankrijk toenam, kreeg Coehoorn van de Raad van State opdracht de verdedigingswerken in de grensgebieden te inspecteren. Op grond van zijn bevindingen deed hij voorstellen ter verbetering van de mogelijkheden tot verdediging van een aantal vestingen.
Coehoorn streefde er naar de grenzen – de frontieren – af te sluiten met een stelsel van vestingen en linies en daarbij zo veel mogelijk gebruik te maken van de natuurlijke omstandigheden. Dit laatste hield in dat de moerassen vochtig moesten blijven en waar mogelijk gebieden moesten worden geïnundeerd. Waar inundatie niet mogelijk was, zouden werken moeten worden aangelegd om gebieden af te sluiten.
Vele van zijn voorstellen kwamen – sommige pas na zijn dood – tot uitvoering. Tot de vestingen die ingrijpende verbetering ondergingen behoorden Bergen op Zoom (waarmee al in 1698 werd begonnen), Doesburg, Nijmegen, Sas van Gent en Sluis. Van de aangelegde werken die gebieden afsloten, kunnen worden genoemd de Linie van Helpman, Linie van Den Hout, Linie van de Munnikenhof en het Retranchement tussen Waal en Neder-Rijn, waaruit enige jaren later het Pannerdensch Kanaal ontstond.
Niet onvermeld mag blijven Coehoorns voorstel tot afdamming van de (Gelderse) IJssel om door inundatie van aangrenzende gebieden de verdedigende waarde van deze rivier te vergroten. Zijn idee vond pas enkele eeuwen later toepassing toen omstreeks 1950 een Rijn-IJssellinie werd aangelegd, die bekend werd onder de naam ‘De Plannen C(oehoorn) en D(eventer)’. Deze linie werd in 1964 weer opgeheven.
terug naar index

Barrière in de Zuidelijke Nederlanden

Gedurende de achttiende eeuw vormden de (Spaanse) Zuidelijke Nederlanden (ongeveer het huidige België) een buffer tussen de Republiek en Frankrijk. In de verwachting daardoor Frankrijk buiten de deur te houden, kreeg de Republiek toestemming om in een aantal Zuid-Nederlandse vestingen troepen te legeren.
De vestingen en linies in de Republiek kregen na de definitieve vrede met Frankrijk (1713) aanvankelijk weinig aandacht. Later kwam hier een kentering in en werd er zo hier en daar het nodige verbeterd. Als voorbeelden kunnen worden genoemd het voltooien van de vesting Bergen op Zoom, de verbetering van de vesting Maastricht, de afdamming van de monding van beken bij de IJsselsteden om inundaties mogelijk te maken en de aanleg van de Grebbelinie.
terug naar index

Nieuwe linies
Als uitvloeisel van de revolutie van 1789 probeerden de Fransen met hun legers de gevestigde machten ook in de naburige landen te verdrijven. In 1795 lukte dit in Nederland en ontstond de Bataafse Republiek, die een bondgenoot werd van Frankrijk. Groot-Brittannië, dat nauw verbonden was met Hannover, bleef na dat jaar nog geruime tijd in oorlog met Frankrijk en haar bondgenoten. De Bataafse Republiek was hierdoor genoodzaakt aandacht te schenken aan de verdediging van haar oostgrens. Dit leidde tot de Linie van de Eems. In 1796-1800 werd de Linie Ochten – De Spees aangelegd.

In 1799 landde een Engels invasieleger op de kust bij Callantsoog en kwamen bij Den Helder ook Russische troepen aan wal. Dit geallieerde leger trachtte naar Amsterdam op te rukken, maar als gevolg van fouten in de bevelvoering en een snelle reactie van Bataafs-Franse zijde werden de Russische troepen bij Castricum verslagen. Met de aanleg van een geïmproviseerde linie tussen Monnikendam en Beverwijk kon een verdere opmars naar Amsterdam worden voorkomen.
In 1800 kreeg de toenmalige luitenant-kolonel Krayenhoff * de opdracht deze linie te verbeteren en tussen Beverwijk en de Noordzee verdedigingswerken aan te leggen, waardoor de Linie van Beverwijk ontstond. Tussen 1805 en 1811 werd Amsterdam omgeven met verscheidene batterijen, die aangeduid werden als de ‘Posten van Krayenhoff’.
In de zeventiende en de achttiende eeuw waren bij Den Helder kustbatterijen aangelegd en regelmatig verbeterd, maar een landfront ontbrak. Hierdoor konden de Engelse troepen na de landing bij Callantsoog in korte tijd ook Den Helder bezetten. Na het vertrek van de Engelse en Russische troepen werden aan de landzijde enkele kleine werken aangelegd, maar na de inlijving van Nederland bij Frankrijk in 1810, gaf keizer Napoleon opdracht om de marinebasis Den Helder aan de landzijde te beschermen met een ring van fortificaties, later aangeduid als de Stelling van Den Helder.
* lees ook: C.R.T. baron Krayenhoff
terug naar index

Nieuwe Hollandse Waterlinie [NHW]
Reeds in de tijd van de Bataafse Republiek had Krayenhoff voorgesteld de stad Utrecht binnen de Hollandse Waterlinie te brengen. Ook aan Napoleon deed hij bij diens bezoek aan Nederland in 1811 dit voorstel. Weliswaar werd toen een commissie ingesteld om dit nader te bestuderen, maar tot daadwerkelijke maatregelen leidde dit niet. Krayenhoff, inmiddels benoemd tot Inspecteur-generaal der Fortificatiën, wist echter koning Willem I te overtuigen en deze gaf in 1815 opdracht Utrecht binnen de linie te brengen. ***
Tussen 1816 en 1824 werden aan de noord- en de oostzijde van de stad zes forten en vier lunetten gebouwd. Tegelijkertijd werden in de linie ten zuiden van de Lek vijf inundatiesluizen, van het type waaiersluis, gebouwd onder leiding van de Inspecteur-generaal van Rijkswaterstaat J. Blanken.
In de jaren 1825 tot 1840 lagen de werkzaamheden stil, eerst omdat de vestingbouw in de zuidelijke Nederlanden alle aandacht en financiële middelen vergden en in de jaren 1830-1839 vanwege de kosten verbonden aan de mobilisatie als gevolg van de Belgische Afscheiding.
In 1839 erkende de koning een zelfstandig België en was Nederland een kleine natie geworden tussen de Europese grootmachten. Hierdoor was het land kwetsbaarder en moest behoedzaam worden gemanoeuvreerd. Bovendien ontbrak het geld voor grote uitgaven op het gebied van de defensie. De aanleg en verbetering van de NHW kon daarom slechts stapsgewijs plaatsvinden. Een aantal forten kreeg een bomvrij gemetseld stenen wachthuis of reduit voor het onderbrengen van alle kwetsbare functies (behalve legering). Op negen forten hadden deze gebouwen de vorm van een gemetselde ronde toren met een plat dak voor het opstellen van geschut.

Juist toen deze torenforten omstreeks 1860 gereed waren, kwam geschut met getrokken loop in de bewapening. Hierdoor werd de dracht groter en het schot trefzekerder. Daartegen was het metselwerk niet bestand. De torens werden verlaagd en aan ‘vijands zijde’ beschermd door een aarden wal. Ook de wachthuizen op de andere forten kregen een dergelijke bescherming. In de wallen bouwde men kleinere bomvrije gebouwen. Door de grotere dracht van het geschut, lagen de forten rond Utrecht nu te dicht bij de stad. Om de vijand op voldoende afstand te kunnen houden, werden in 1867-1870 vier nieuwe forten op grotere afstand van de stad gebouwd.

*** lees ook: C.T.R. Kraijenhoff en de genese van de Nieuwe Hollandse Waterlinie
terug naar index

De linies in Noord-Brabant
De afscheiding van België (1839) dwong tot het min of meer herstellen van de keten van vroegere stellingen en kleinere linies door Noord-Brabant. Na 1840 liepen de linies in Noord-Brabant van Grave, via ‘s Hertogenbosch, Heusden, Geertruidenberg naar Willemstad. Ook werd in de jaren 1844 tot 1848 de Stelling Vught ingericht bestaande uit acht lunetten.
terug naar index

Geconcentreerde verdediging – Vestingwet
Langzamerhand werd duidelijk dat het handhaven van alle vestingen en linies een te zware financiële last zou worden. Jarenlang debatteerden de Staten-Generaal en de minister van Oorlog over de wijze waarop de verdediging van Nederland zou moeten worden ingericht. De wijziging van de militaire verhoudingen die zich in de jaren zestig van de negentiende eeuw aftekende en waarbij Pruisen en later het Duitse keizerrijk de potentiële bedreigers van de Nederlandse onafhankelijkheid werden gezien, maakte dat gekozen werd voor een geconcentreerde verdediging met front oost.
In 1874 werd een Vestingwet van kracht, waarbij de meeste linies en vestingen werden opgeheven en slechts een achttal linies en stellingen en enkele zelfstandige forten gehandhaafd bleven. De verdediging zou zich concentreren op Holland, terwijl bovendien – in navolging van andere landen – ook een nationaal reduit zou worden gemaakt. Aan de werken die daarmee verband hielden werd prioriteit gegeven. Het betroffen de Nieuwe Hollandse Waterlinie, de Stelling van Amsterdam dat als nationaal reduit zou moeten fungeren, de Stelling van Den Helder, de Stelling van ‘t Hollandsch Diep en het Volkerak en de Stelling van de monden der Maas en van het Haringvliet. De overige in de wet vermelde linies, waaronder de Grebbelinie, bleven voorlopig bestaan, maar omdat er vrijwel geen onderhoud meer werd uitgevoerd vervielen deze in feite.
terug naar index

Verdere verbeteringen van de NHW
Op grond van de prioriteit die was vastgelegd in de Vestingwet van 1874 werden de forten in de NHW tussen 1877 en 1880 verder verbeterd met de bouw van bomvrije gebouwen en van remises waarin het geschut werd beschermd tijdens vijandelijke artillerievuur. Ook kwamen op de wallen traversen, om de uitwerking van vijandelijk vuur te beperken. Bovendien werden in deze periode de inundatievelden breder. In 1866 en 1875 waren al maatregelen genomen om de tijd nodig voor het stellen van de inundaties te verkorten. Formeel waren de werken tot voltooiing van de NHW – zoals aangekondigd in de Vestingwet – in 1885 gereed.
De rond 1885 ingevoerde brisantgranaat maakte op slag de forten – ook de nieuwe – zeer kwetsbaar. Voortaan diende het geschut niet op, maar tussen de forten te worden opgesteld in lage, gedekt aangelegde geschutbatterijen. De forten fungeerden daarna voornamelijk als basis voor de infanterie.
De NHW telde ongeveer 65 forten en vestingen. Om de 85 km lange, 5 km brede strook tussen de Zuiderzee en de Biesbosch, 30 – 60 cm onder water te kunnen zetten, was het gebied verdeeld in negen inundatiekommen en waren talrijke waterstaatkundige voorzieningen nodig, waaronder inundatiesluizen.
terug naar index

Sperforten en pantserfort
Voor het beheersen van een belangrijke overgang over de IJssel verrees bij Westervoort een sperfort (1866) en bij de splitsing van de Rijn het sperfort Pannerden (1871). Voor het afsluiten van de in 1872 gereedgekomen Nieuwe Waterweg, werd bij Hoek van Holland een pantserfort gebouwd. Het imposante bouwwerk is opgetrokken uit metselwerk en (het toen nog nieuwe) ongewapende beton.
terug naar index

Stelling van Amsterdam
Nadat de NHW was voltooid, kwamen financiële middelen vrij voor de aanleg van deze stelling. Wel was reeds eerder (1880-1886) begonnen met de bouw van een kustfort bij IJmuiden en met de bouw van het fort Abcoude (1883-1885). Dit in verband met het gereedkomen van het Noordzeekanaal en het kunnen afsluiten van het acces dat de spoorlijn Utrecht naar Amsterdam vormde.

De feitelijke aanleg van de stelling vond plaats vanaf de jaren 1885. Maar omdat in die tijd de brisantgranaat in gebruik kwam, werden de werkzaamheden tijdelijk stopgezet teneinde na te gaan wat de uitwerking ervan was op forten. De aardlichamen die op verschillende plaatsen waren opgeworpen, bleven enkele jaren liggen. De bouw van het fort Pampus (1887-1895) werd wel voortgezet.
Na proefnemingen met onder andere beschietingen van ongewapende betonconstructies kon, onder wijziging van het ontwerp van de forten, in 1897 de aanleg worden voortgezet. Gekozen werd voor een standaardmodel, dat na 1907 werd gewijzigd. Per fort werden de nodige aanpassingen doorgevoerd. De gebouwen kregen een langgerekte vorm en hadden een laag profiel. Het geschut werd voor een deel ondergebracht in gepantserde hefkoepels. De aanleg van de stelling duurde tot 1914.

De reduitfunctie hield in een ring van ruim 30 forten op een afstand van 10 tot 15 km van de bebouwing van Amsterdam, met een omtrek van 135 km en gedekt door inundaties. Binnen de ring waren de nodige (logistieke) voorzieningen getroffen om de daarin aanwezige bevolking en de militaire bezetting de mogelijkheid te geven een beleg van minimaal zes maanden te kunnen volhouden.
terug naar index

Interbellum
De Eerste Wereldoorlog leerde de betekenis van de mitrailleur, waarmee een gesloten vuurfront voor een stelling kon worden gelegd. Voor een doorbreking waren langdurige zware artilleriebeschietingen nodig; desondanks leed de aanvaller grote verliezen. Gebleken was ook dat grote verdedigingswerken zeer kwetsbaar waren voor het zware artilleriegeschut. Tevens kreeg men in deze oorlog voor het eerst te maken met tanks en andere gepantserde voertuigen.
Nederland – dat tijdens de oorlog neutraal bleef – trachtte van beide partijen die met elkaar in oorlog waren geweest, kennis te nemen van de opgedane ervaringen en de ideeën over de toekomstige oorlogvoering. De hierop gebaseerde Nederlandse militaire voorschriften richtten zich voor de verdedigingswerken met een ‘permanent karakter’ op kleine betonnen versterkingen. Deze zouden een sterkte krijgen die afhankelijk was van de verwachte zwaarte (kaliber) van de vijandelijke artillerie. Deze versterkingen konden dienen als schuilplaats voor de militairen tijdens de artilleriebeschietingen of als wapenopstelplaats voor de bestrijding van de aanvaller. In het laatste geval sprak men van kazematten. Op basis van de ervaringen uit de Eerste Wereldoorlog bestond het voornemen in de kazematten mitrailleurs en antitankgeschut op te stellen.

Tot geruime tijd na de Eerste Wereldoorlog was in ons land de bereidheid gering om in de bouw van permanente verdedigingswerken te investeren.
In 1922 werd de Grebbelinie formeel opgeheven en de Nieuwe Hollandse Waterlinie ging, samen met delen van de Stelling van Amsterdam en van de andere stellingen, deel uitmaken van de Vesting Holland. De NHW vormde het Oostfront van deze ‘vesting’.

De aanleg van nieuwe civiele infrastructuur in deze jaren bood echter mogelijkheden toch enkele verbeteringen aan te brengen. Omdat bij de aanleg van nieuwe wegen en spoorwegen de bestaande linies werden doorbroken, kon de veroorzaker (Rijkswaterstaat, de Nederlandse Spoorwegen en andere instanties) hierop worden aangesproken en worden verplicht tot compensatie. Dit leidde tot de bouw van zware betonnen mitrailleur- en kanonkazematten in onder andere het Oostfront van de Vesting Holland, maar ook aan de Afsluitdijk.
De aanleg van dit laatste werk (1927-’32) leverde een groot acces op tot zowel de Stelling van Den Helder als tot het Noordfront van de Vesting Holland. Ter afsluiting van dit acces werden op kosten van Rijkswaterstaat ingericht de Stelling bij het Kornwerderzand en de Stelling bij Den Oever met 16, respectievelijk 13 zware betonnen kazematten.

Eerst nadat in Duitsland de nationaal-socialisten aan het bewind waren gekomen en geleidelijk een oorlogsdreiging zichtbaar werd, ontstond er – ook in Nederland – weer de bereidheid te investeren in de krijgsmacht. Dit heeft onder andere geleid tot de aanleg van kazematten bij de belangrijke overgangen over rivieren en kanalen (de rivierkazematten) en de bouw van lichte kazematten langs nieuw in te richten linies langs de Maas, Maas-Waalkanaal, Betuwe, IJssel en de grens in de noordelijke provincies. Voorts in een nieuwe Peel-Raamstelling en in de opnieuw in gebruik genomen Grebbelinie (nu Valleistelling genoemd) met de tussengelegen gebieden. In de fronten van de Vesting Holland kwamen zowel lichte als zwaardere kazematten.
In totaal zijn in enkele jaren meer dan 2000 betonnen en gietstalen kazematten en ongeveer 700 betonnen groepsschuilplaatsen (bekend als piramides) tot stand gekomen. De meeste zijn in de loop der jaren gesloopt.

terug naar index

Duitse verdedigingswerken
Nadat in de maanden april tot juni 1940 de gehele Atlantische kust van de Noordkaap tot de Frans-Spaanse grens in Duitse handen was gekomen en vervolgens een invasie van Groot-Brittannië werd afgelast, gaf Hitler de opdracht aan de Duitse strijdkrachten zich voor te bereiden op een aanval tegen de Sovjet-Unie. Hierdoor werden vrijwel alle gevechtstroepen verplaatst naar het oosten en moesten langs de Atlantische kust verdedigende maatregelen worden genomen. Deze bestonden aanvankelijk uit geschutsopstellingen ter verdediging van belangrijke haveninstallaties.
Het waren vooral de aanval van de Britten op Saint-Nazaire en die van de Canadezen op Dieppe in het voorjaar een de zomer van 1942, die Hitler er toebrachten opdracht te geven een Atlantikwall te bouwen. Deze bestond uit een keten van (van klein naar groot) Widerstandsnester [W.N.], Stützpunkte [Stp.], elk bestaande uit meerdere W.N., Stützpunktgruppen [Stp.Gr.] en Verteidigungsbereiche [V.B.]. De Stützpunktgruppen en Verteidigungsbereiche hadden een zee- en landfront. Het landfront bestond uit een tankgracht of betonnen tankmuren, aangevuld met drakentandversperringen en andere hindernissen.
Nederland telde 17 Stützpunktgruppen. De zeehavens Den Helder, IJmuiden, Hoek van Holland en Vlissingen waren aangewezen als Verteidigungsbereiche. In 1944 werden IJmuiden en Hoek van Holland zelfs verheven tot Festung terwijl Vlissingen werd opgenomen in de Festung Walcheren. De kustverdediging was gebaseerd op kustbatterijen en luchtdoelbatterijen.
Omvangrijke bouwprogramma’s leverden grote aantallen zware betonnen bunkers op voor gevechtsopstellingen voor de infanterie en artillerie, munitieopslag, manschappen-onderkomens, commandovoering, radarstations en verbindingen.
Bij de vliegvelden en ook elders in het binnenland verrezen tal van bunkers en andere betonwerken, die dienst deden als commandopost, radarstation, verbindingcentrum, opstelplatform voor luchtdoelgeschut en dergelijke.

Achter de Atlantikwall richtten de Duitsers in 1943 en 1944 nog twee verdedigingslijnen in, die versterkt werden met inundaties. Deze linies, de Vordere en de Hintere Wasserlinie, bestonden voornamelijk uit veldwerken met slechts op enkele plaatsen een licht betonnen werk.
Eind 1944 en begin 1945 werd in de Gelderse Vallei de Pantherstellung ingericht. Ook kwam er in deze periode langs de (Gelderse) IJssel, de Drentse Hoofdvaart en het Eemskanaal een stelling die voornamelijk uit veldwerken bestond.
In totaal werden in opdracht van de Duitse bezetters in Nederland meer dan 20.000 betonnen werken gebouwd. Het merendeel is inmiddels gesloopt.

terug naar index

Drijvende stuwen
Vrij snel na de Tweede Wereldoorlog ontstond in West-Europa de vrees voor een aanval van de Sovjet-Unie. Dit leidde in 1949 tot de oprichting van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie [NAVO] waaraan ook Nederland deelnam.
Aanvankelijk voorzag het bondgenootschappelijk verdedigingsplan in een verdediging langs de Rijn, van Zwitserland tot aan de Noordzee. Dit betekende dat Nederland boven de grote rivieren zou worden prijsgegeven. Omdat dit onaanvaardbaar was, stemde de Nederlandse regering in met een plan om de IJssel als inundatierivier te gaan gebruiken en aanvaardde de consequentie dat het noordoosten van ons land onbeschermd zou blijven.
Drie invaarbare stuwen in de Waal (bij Nijmegen), Rijn (bij Arnhem) en IJssel (bij Olst) moesten het water in de IJssel opstuwen zodat grote delen van het gebied langs de Nederrijn en IJssel onder water zouden komen te staan.
De omvangrijke werken, bestaande uit drijvende stuwen, stuwcomplexen met verdedigingswerken, inlaatsluizen en tal van waterstaatkundige voorzieningen werden in 1951-’52 in het diepste geheim gerealiseerd. In 1964 werd de Rijn-IJssellinie (ook: Plannen C en D) opgeheven.
N.B. lees ook: Rijn-IJssellinie (plannen C en D)
terug naar index

Beveiligde onderkomens
Tijdens de Koude Oorlog bestond de dreiging van een atoomoorlog. Voor de ‘vestingbouw’ betekende dit dat de meest essentiële functie voor commandovoering en verbindingen moesten worden ondergebracht in (ondergrondse) zware betonnen ‘bunkers’ met een beveiliging tegen een ‘electromagnetic pulse’ [EMP].
Ten behoeve van het Amerikaanse leger werden op een aantal locaties in Nederland speciale opslagruimten voor atoomwapens en hangars gebouwd en ingericht.
terug naar index

Literatuur
* Atlas van historische vestingwerken in Nederland. 9 dln. ‘s Gravenhage/Utrecht: Stichting Menno van Coehoorn, 1956-2004.
* Beekmans, J.R. e.a., Drijvende stuwen voor de landsverdediging. Een geschiedenis van de IJsselinie. Utrecht 1997.
* Brand, H. en J. Brand, red., De Hollandse Waterlinie. 3e dr. Utrecht/Antwerpen, 1988.
* Heuvel, Ch. Van den, ‘Papiere bolwecken’. De introductie van de Italiaanse stede- en vestingbouw in de Nederlanden (1540-1609) en het gebruik van tekeningen. Alphen aan den Rijn, 1991.
* Hoof, J.P.C.M. van, Menno van Coehoorn, vestingbouwer ~ belegeraar ~ infanterist. Den Haag 2004.
* Hoof, J.P.C.M. van, Langs wal en bastion. Hoogtepunten uit de Nederlandse vestingbouw. Utrecht, 1992.
* Kamps, P.J.M. e.a., Terminologie verdedigingswerken, inrichting, aanval en verdediging. 2e dr. Utrecht: Stichting Menno van Coehoorn, 2004.
* Kant, P, P. Staal, R. Schimmel en J. de Zee, De Stelling van Amsterdam; vestingwerken rond de hoofdstad 1880-1920. Beetsterzwaag, z.j.
* Rolf, R. en H. Sakkers, Duitse bunkers in Nederland. Middelburg 2005.
* Sneep, J. e.a., Vesting, vier eeuwen vestingbouw in Nederland. ‘s-Gravenhage, 1982.
*Vesters, P. red., De Stelling van Amsterdam, harnas voor de hoofdstad. Utrecht 2003.
* Visser, A., De Grebbelinie in vogelvlucht. z.p.: Utrechtse Fortenstichting, 2003.
* Visser, H.R. en J.S. van Wieringen, Kazematten in het Interbellum. Amsterdam, 2002.
* Westra, Fr., Nederlandse ingenieurs en de fortificatiewerken in het eerste tijdperk van de Tachtigjarige Oorlog, 1573-1604. Alphen aan den Rijn, 1992.
* Will, C., Sterk Water, de Hollandse Waterlinie. Utrecht 2002.
terug naar index

Auteur: ing. J.A. de Vries (Red.), voormalig eindredacteur Saillant